पावसाळा सुरू झाला की निसर्गाचा अनुभव घेण्यासाठी अनेक जण कोकणची वाट धरतात. हिरवीगार झाडी, खळाळणारे धबधबे आणि प्रसन्न वातावरण पर्यटकांना नेहमीच खुणावते. मात्र या निसर्गाच्या सौंदर्यात एक अदृश्य धोका दडलेला असू शकतो तो म्हणजे क्यासनूर फॉरेस्ट डिसीज (KFD) ज्याला सामान्यतः माकड ताप म्हणून ओळखले जाते. तुमची निसर्गाची ओढ मी समजू शकतो पण एक मित्र आणि डॉक्टर म्हणून मी तुम्हाला या संभाव्य धोक्याची जाणीव करून देऊ इच्छितो.

KFD चा वाढता धोका आणि कोकणचा संबंध हा पश्चिम घाटातील भूभाग असल्याने अतिशय जवळचा आहे.

KFD हा 'KFD व्हायरस'मुळे होणारा एक गंभीर व्हायरल इन्फेक्शन आहे. या रोगाचे प्रमुख वाहक गोचीड (Ticks) असतात, विशेषतः 'हेमाफिसालिस स्पिनिगेरा' ही गोचीड प्रजाती. संक्रमित माकडांना चावल्यानंतर ही गोचीड विषाणू मानवांमध्ये संक्रमित करते. कोकणातील विशेषतः सिंधुदुर्ग जिल्हा KFD च्या प्रादुर्भावासाठी अतिसंवेदनशील असलेल्या पश्चिम घाटाचा अविभाज्य भाग आहे. पावसाळ्यात दमट आणि उष्ण हवामान या गोचीडांच्या वाढीसाठी अत्यंत अनुकूल ठरते ज्यामुळे त्यांची संख्या लक्षणीयरित्या वाढते आणि ते अधिक सक्रिय होतात.

पावसाळ्यात अनेक पर्यटक कोकणातील वनक्षेत्रात, डोंगर-दऱ्यांमध्ये ट्रेकिंगसाठी किंवा निसर्गाचा अनुभव घेण्यासाठी जातात. अशा ठिकाणी संक्रमित गोचीड आणि माकडे असण्याची शक्यता जास्त असते. त्यामुळे पर्यटकांना गोचीड चावण्याचा किंवा संक्रमित माकडांच्या मृतदेहाच्या संपर्कात येण्याचा धोका वाढतो. हा संपर्क KFD च्या मानवी संसर्गाला आमंत्रण देऊ शकतो. म्हणूनच घरी आल्यावर जर तुम्हाला तापसदृश लक्षणे जाणवली तर तुम्ही KFD ची लागण घेऊन आला असण्याची शक्यता नाकारता येत नाही.

KFD ची लक्षणे साधारणपणे गोचीड चावल्यानंतर ३ ते ८ दिवसांनी दिसू लागतात आणि ती सामान्य तापासारखी असली तरी अधिक गंभीर रूप घेऊ शकतात. यामध्ये अचानक येणारा उच्च ताप (१०२°F ते १०४°F), तीव्र डोकेदुखी, स्नायू आणि सांध्यांमध्ये प्रचंड वेदना, अंगदुखी, अशक्तपणा, मळमळ, उलटी आणि अतिसार यांसारखी लक्षणे समाविष्ट आहेत. काही गंभीर प्रकरणांमध्ये नाकातून, हिरड्यांमधून किंवा आतड्यांमधून रक्तस्त्राव होऊ शकतो तर क्वचितच मेंदू आणि मज्जासंस्थेवर परिणाम होऊन भ्रम, फिट येणे किंवा कोमा यांसारख्या गंभीर न्यूरोलॉजिकल समस्याही उद्भवू शकतात.

कोकणातील ग्रामीण किंवा दुर्गम भागांमध्ये वेळेवर आणि योग्य वैद्यकीय सुविधा मिळण्यास विलंब होऊ शकतो ज्यामुळे रुग्णाची परिस्थिती गंभीर बनू शकते आणि प्रसंगी जीवघेणीही ठरू शकते. KFD साठी लस उपलब्ध असली तरी ती केवळ विशिष्ट धोका असलेल्या लोकांसाठी आहे आणि सर्व पर्यटकांसाठी लसीकरण करणे व्यवहार्य नसते. कीटकनाशक स्प्रे वापरणे किंवा संरक्षक कपडे घालणे हे प्रभावी उपाय असले तरी, गोचीडांचा मोठ्या प्रमाणावर प्रादुर्भाव असल्यास त्यांची परिणामकारकता कमी होऊ शकते.

कोकणात जाणे अपरिहार्य असल्यास हे उपाय आपण नक्की करा.

१.स्थानिक आरोग्य विभागाच्या सूचनांचे काटेकोरपणे पालन करा.

२.प्रवासात संरक्षणात्मक कपडे (पूर्ण बाह्यांचे शर्ट, लांब पॅन्ट) घाला.

३.त्वचेवर आणि कपड्यांवर DEET (Diethyltoluamide) युक्त कीटकनाशके (insect repellents) वापरा. यामुळे गोचीड जवळ येण्यापासून परावृत्त होतील.

४.मृत किंवा आजारी माकडांच्या थेट संपर्कात येऊ नका. मृत माकड आढळल्यास तात्काळ स्थानिक आरोग्य विभागाला किंवा वन विभागाला माहिती द्या.

५.जंगलातून परत आल्यावर आपले कपडे लगेच धुवा आणि शरीरावर गोचीड चिकटले आहेत का याची काळजीपूर्वक तपासणी करा.

६.आपल्या घरातील आणि परिसरातील स्वच्छता राखा जेणेकरून गोचीड आणि इतर कीटकांचा प्रादुर्भाव टाळता येईल.

७.कोणत्याही असामान्य लक्षणांसाठी त्वरित नजीकच्या वैद्यकीय व्यावसायिकांचा सल्ला घ्या. सध्या KFD साठी कोणताही विशिष्ट अँटीव्हायरल औषध उपलब्ध नाही. उपचार मुख्यत्वे लक्षणांवर आधारित असतो, ज्यात तापावर नियंत्रण आणि शरीरातील पाण्याची पातळी राखणे समाविष्ट आहे. गंभीर प्रकरणांमध्ये रुग्णालयात दाखल करून गहन उपचार आवश्यक असू शकतो.

KFD ही एक गंभीर सार्वजनिक आरोग्य समस्या आहे आणि यावर वेळीच लक्ष देणे आवश्यक आहे. याबद्दल प्रभावी जागरूकता वाढवणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे जेणेकरून नागरिक या आजारापासून स्वतःचे संरक्षण करू शकतील आणि लक्षणे दिसल्यास वेळेवर वैद्यकीय मदत घेऊ शकतील. या रोगाचा वाढता धोका लक्षात घेता, सामूहिक प्रयत्नांनीच आपण या आव्हानाचा सामना करू शकतो. आपल्या आरोग्याला प्राधान्य देणे हेच सर्वात महत्त्वाचे आहे. तर मग पावसाळ्यात कोकणात जाताना जबाबदारीने आणि सावधगिरीनेच जायचं.

डाॅ विश्वनाथ शालन हिरानाथ चव्हाण कन्सल्टंट फिजिशियन (MBBS; MD MEDICINE; Dip Echocardiography ; Appointment: 9359727135 )